Boynuz işlemek

Yay yapmaya karar verdiğimde beni en fazla zorlayacak hususların birisinin de boynuz işlemek olduğunu tahmin ediyordum. Çocukluğumda yaşadığım kasabada Pazar yerine köylüler tarafından manda boynuzundan yapılmış taraklar getirilip satılırdı. Ama günümüzde Tokat İli içerisinde bu zanaatı devam ettiren kimse olmadığı gibi, manda boynuzu bulmak bile çok zordur. Bu nedenle o zaman hala boynuz işleyen ustaların olduğunu bildiğim Sivas'ın yolunu tutmuştum.

Boynuz işlemeyi bilen birkaç ustanın, en aksisine rastlamış ve adamı ikna etmek için uğraşırken, bana ölmüş bir mesleği canlandırmak için uğraşacağıma gidip keman çalmayı öğrenmemi tavsiye eden bir ukalayı neredeyse dövecek hale gelmiştim. Sonuçta bıçak atölyesinden ortaçağdan beri boynuz işlemekte kullanılan yöntemler hakkında bilgi ve koltuğumun altında bana hediye edilen bir boynuz ile çıktım.O boynuzdan da ilk zihgirimi yapmıştım. O zamandan bu yana yaklaşık üç yıl geçti. Zamanla kaynak araştırmalarım ve tecrübelerimle boynuz işlemeyi sorun olmaktan çıkarabildim. Bu yazıda eski yöntemler yanı sıra tecrübelerim ve araştırmalarım sonucu ulaştığım bilgileri de paylaşacağız.

Boynuzun seçimi

Boynuz seçimi tamamen onunla ne yapmak istediğinizle ilgili olacak şekilde kişisel bir tercihtir. Zihgir, başpare, ok gezi, kabza gibi küçük işler yapmak için boynuzun boyundan çok yoğunluğu önemli olmakla beraber eğer tarak veya yay yapmak istiyorsanız uzun, düzgün boynuzlara ihtiyaç olacaktır.
 

Boynuzun hazırlanması

Boynuzlar elinize mezbahadan çıktığı haliyle geliyorsa ilk yapılması gereken onun kemik aksamından kurtulmak olacaktır. Bu işlemi yapmak için birden fazla yöntem vardır. Bunlardan size uygun olan bir tanesini seçmelisiniz:

1. En kolay, en temiz, en steril fakat en kötü kokulu olan birinci yöntem boynuzları bir kapta sert siyah dış kısım yumuşayıp kemik kısımdan ayrılıncaya kadar kaynatmaktır. Tokat'ta bu işi Süleyman Ulaşoğlu yaparak beni büyük bir sıkıntıdan kurtarmaktadır. Kötü kokudan dolayı işlemi bahçede ve bir peynir tenekesinde yapmaktadır. Sonuçta kirinden oldukça kurtulmuş ve hayli temizlenmiş boynuzlar elde edeceksiniz.

2. İkinci olarak boynuzları kurutmayı deneyebilirsiniz. Eğer aceleniz yoksa boynuzları kuru, havadar bir yere asın. Kokudan rahatsız olmayacaksanız tavan arası, kalorifer dairesi gibi yerler de denenebilir. Bir süre sonra bakteriler  sizin için, boynuzu bütün yumuşak dokulardan arındıracaklardır. Ara sıra yanına uğrayarak kemikle boynuzun ayrılıp ayrılmadığına bakın. Bahçeniz varsa direk güneşe karşı bir yüksek yere asabilirsiniz. Sinek kurtçuklarını sorun etmeyin! Bir süre sonra açlıktan ölür, kuşlara yem olur veya sinek olur uçar giderler.

3. Üçüncü metodu boynuz endüstrisi ile uğraşan Hindistan, Filipinler gibi ülkeler uyguluyorlarmış. Bu yöntemde çok sayıda boynuz açık bir havuzda suyun içine atılıyor ve birkaç ay bekletiliyor. Bu yöntemi uygularsanız, o havuza düşmemenizi şiddetle tavsiye ederim.

4. Boynuzu toprağa gömmek de benim uyguladığım bir yöntemdir. Bunu özellikle çok kötü kokulu boynuzlara uygulayabilirsiniz.
    

Boynuzları temizleyelim

Boynuzları işlemeye geçmeden önce iyice kurumuş olduklarını görün. Daha sonra ilk yapacağımız işlem kuru mekanik yöntemlerle üzerindeki dışkı ve kan artıklarını temizlemek olmalıdır. Bu işlem sırasında eldiven kullanmanızı şiddetle tavsiye erdim. Sert metal fırçalar ve bulaşık teli benim kullandığım malzemelerdendir. Daha sonra toz yapılı deterjanlar ve en son sıvı deterjanlar kullanıp içi dışı iyice yıkayalım tekrar kurutup işlemeye hazır hale getirelim.

Boynuzların işlenmesi

1. SOĞUK İŞLEMLER:

Kesim: Boynuzları önce en ince kısmı olan başa yakın tarafından işimize yaramayacak incelikte olan kısmı kesip atalım. Eğe yay yapacaksanız bu kısımda cimri davranın çünkü uzunluk önemli olacaktır. İnce bir şerit testere bu iş için ideal olmakla birlikte, kıl testere de -zor olmakla beraber- kullanılabilir. Kesilecek hattı çok sayıda matkap deliği açarak zayıflatabilirsiniz. Yay dışında bir şeyler yapacaksanız uygun kalınlıkta enine kesitler alacaksınız. Yay yapımı için ise başka bir yazıda boynuzun nasıl kesileceğini anlatacağız.

Oyma: Boynuz başpare gez, zihgir veya başka şeyler yapmak için kolaylıkla delinip zımparalanabilir. Küçük ıskarpelalarla işlenebilir. Yüksek devirli yuvarlak zımpara ve aynı yere monte edilebilen oyma uçları bu iş için idealdir. Boynuz çok güzel zımparalanır ve parlatılabilir. Zımpara kalın numaradan başlanıp 800'lük zımparaya kadar düşürülür. En sonunda yüksek devirli fırça ve cila ile mükemmel parlaklık elde edilebilir. Başpare gez yapımı için torna tezgahı kullanılabilir. Yalnız enine kesilmiş boynuz dikkatlice incelenerek boynuz katlarının birleşim halkalarını içeren kısımlar ile çalışılmamalıdır. Aksi takdirde bir süre sonra kuruyan boynuz bu kısımları açarak zayıflamaya ve kırılmaya sebep olur.
 

2. ISIL İŞLEMLER

Bu işlemler boynuz parçasına yeniden şekil vermek için uygulanmaktadır. Belli bir sıcaklıkta boynuz esner ve düzleştirilebilir hale gelir. Daha yüksek sıcaklıklar boynuzun plastik benzeri bir hal almasını da sağlamaktadır. Bu esnada boynuz, istediğiniz şekli alabilir. Boynuzu bu sıcaklıkta eliniz ile tutmamak gerekir.

Isıyı daha yükseltirseniz dış kısımlar somun ekmeği misali kızarmaya ve erimeye başlar. Boynuzun erime sıcaklığı 350 +/- 25 ^oC olarak bildirilmektedir. Bu sıcaklığın da üzerine çıkarsanız boynuzun rengi değişmekte ve soğuduktan sonra esneyemez bir hale gelmektedir. Böyle bir boynuz artık yay yapımı için uygun değildir. Maalesef bunu acı bir şekilde tecrübe etmişimdir. Bu durumda boynuz katlarına ayrılıyor ve kırılıyor. Ama ondan tarak vb. esnemesi gerekmeyecek aletler yapılabilir.

Sivaslı ustalar boynuzu kömür ateşi üzerinde yavaş yavaş çevirerek kızaracak kadar bekletiyorlar. Daha sonra presleyerek daha katı bir malzeme elde edip bıçak sapı yapımında kullanıyorlar. Benim kendime ait bir yöntemim ise küçük bölgelerin yeniden şekillendirilmesi için kullanılabilir. Genellikle boya sökümü için kullanılan ısı tabancaları 500 dereceye kadar sıcak hava verebilmektedir. Bu yöntemde sıcak havayı düzeltilecek bölgeye yavaş yavaş vererek bir metal cisimle sık sık boynuzun gövdesine vuruyoruz. Önceden metalik ses veren boynuz gövdesi mat, sanki araba lastiği gibi yumuşak bir cisme vurulduğunda çıkacak benzerlikte bir ses verdiğinde bükülmeye hazır demektir. Boynuzu klempler yardımıyla vermek istediğiniz şekle getirip de sonradan ısıtırsanız aynı sonucu elde edebilirsiniz. Yalnız klempinizin ısıya duyarlı kısımları bu işlemden zarar görecektir.

Yay yapımında kullanacağımız boynuz şeritlerini düzeltmek için kullanacağımız en uygun yöntem ise onları iki saate yakın bir süre kaynatmak ve akabinde hızla preslemektir. Bu ısıda boynuz ancak düzlenebilecek bir sertliğe erişir. Bir yardımcınız olması ve size yardım etmesi başarı şansınızı artıracaktır. Sadece birkaç saniye gecikirseniz boynuzu tekrar kaynatmak zorunda kalacaksınız demektir. Boynuz soğur soğumaz istediğiniz düzlemde kalacaktır. Boynuzları kaynar sudan çıkarmak için ben kalın yanmaz bir eldiven kullanıyorum. Size de bunu tavsiye ederim. Yanlış eldiven seçip de "yandım Allah!" diye sonra bana hesap sormaya kalkmayın.

Boynuz ile yapacağınız ısıl işlemlerde aklınızda tutmanız gereken en önemli şeyler kendinizi yakmamak ve ihtiyacınız olanın üzerindeki kalınlıklardan önceden kurtulmaktır. Gerektiğinden daha kalın malzeme, daha zor işlenecektir. Boynuzun kapalı bir fırında pişirilerek eğilip eğilmeyeceği veya buhar kazanı ile ne gibi sonuçlar elde edilebileceği gibi yeni hususlarının araştırılmasını ise meraklı ve araştırmacı gençlere bırakıyorum.

Video anlatımı

• 5. Dünya Geleneksel Okçuluk Festivali (WTAF), Kemankeş ve Türk Okçuluğu Birliği - 07.10.2011
• Her şey bir telefon görüşmesiyle başladı - 06.06.2011
• Kemankeş Oradaydı - MHIT 4 İçin Yeniden Macaristan - 08.02.2011
• Macaristan'da bir Türk dostu: Pali - 14.03.2009
• Kemanger adaylığımda üç yılın muhasebesi - 2 - 29.12.2008
• Kemanger adaylığımda üç yılın muhasebesi - 27.12.2008
• Boynuz işlemek - 10.11.2008
• Yay yapamamanın 10 değişik yolu - 28.10.2008